اوراق قرضه (Bond) اوراق بهادار سرمایه گذاری با درآمد ثابت است که در آن یک سرمایه‌گذار در ازای پرداخت منظم سود، به شرکت یا دولت برای مدت زمان مشخصی وام می دهد. دولت ها اوراق قرضه را برای اهداف مالی و همچنین برای تکمیل درآمد مالیات می‌فروشند.

به عبارتی اوراق قرضه نشان‌دهنده وامی است که توسط یک سرمایه‌گذار به وام‌گیرنده (به طور معمول شرکت‌های بزرگ یا دولتی) جهت تامین مالی پرداخت شده است. انتشار اوراق قرضه در ایران به‌صورت قانونی در سال ۱۳۴۷ و با تصویب قانون تجارت انجام شد. مطابق ماده ۵۲ این قانون، اوراق قرضه ورقه قابل معامله‌ای است که مبلغ آن با بهره معین و تمام اجزاء آن باید در موعد معین مسترد گردد.

اوراق قرضه چیست؟

اوراق قرضه به نوعی از سرمایه گذاری گویند که در آن سرمایه گذار به شخص حقوقی یا نهادی (شرکتی یا دولتی) پول قرض داده و شرکت سرمایه پذیر (اعتبار گیرنده) متعهد می شود تا وجه یا اعتبار مورد نظر را در برهه زمانی مشخص و با پرداخت سود دوره ای ثابت بازپرداخت نماید. اوراق قرضه یکی دیگر از انواع اوراق بهادار شرکت سهامی می باشد. اوراق قرضه اسنادی هستند که براساس آن ها ناشر متعهد میشود مبالغ معینی (بهره سالانه) را در فاصله های زمانی مشخص به دارندة پرداخت کند و در سررسید، اصل مبلغ را بازپرداخت کند. اوراق قرضه یک ابزار بدهی طولانی مدت برای تأمین مالی است و با تعهدات مشخصی همراه است. دارندگان اوراق قرضه برخلاف صاحبان سهام عادی، ادعای مالکیت یا حق رأی در شرکت ندارند و در واقع فقط وام دهندگان به ناشر هستند. آن ها پول خود را به ناشر قرض می دهند و در مقابل بهره دریافت می کنند و در سررسید هم اصل سرمایۀ خود را پس میگیرند. دارندگان اوراق قرضه سهامدار شرکت نیستند. بدین ترتیب حق رأی و دخالت در امور شرکت را ندارند آنها طلبکار شرکت محسوب می شوند.

به زبان ساده تر می‌توان بیان کرد که دارندگان این اوراق، طلبکاران شرکت به حساب می‌آیند و اما زمانی که شما خرید اوراق با درآمد ثابت را به عنوان راهی برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنید، به شرکت صادرکننده اوراق، پول قرض می‌دهید. و در مقابل شرکت متعهد می‌شود تا در طول مدت وام، به شما بهره بپردازد. و البته مقدار و دوره پرداخت بهره به شرایط اوراق منتشره بستگی خواهد داشت. هر چه این اوراق بلندمدت‌تر باشد، بهره دریافتی بالاتر خواهد بود. پرداخت بهره اوراق با درآمد ثابت، به صورت ماهانه، سه ماهه، نیم‌ساله و سالانه است. و زمانی که این اوراق به موعد سررسید خود برسد، صادرکننده اصل پول را بازپرداخت می‌کند. بنابراین خرید اوراق با درآمد ثابت مانند خرید سهام، یک نوع سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. با این تفاوت که با خرید سهام، شما مالکیت بخشی از شرکت را به خود اختصاص می‌دهید و بازدهی سرمایه‌گذاری شما به میزان سودی که شرکت کسب می‌کند، بستگی دارد و دقیقأ به همین دلیل است که خرید سهام، پرریسک‌تر و پرنوسان‌تر است. اما اوراق قرضه، به طور معمول نرخ بهره ثابت دارند و به همین دلیل، ریسک کم‌تری را به خود اختصاص می‌دهند. نکته دیگری که در رابطه با اوراق با درآمد ثابت باید بدانید این است که، این اوراق قابل مبادله هستند و اگر شخصی اوراق با درآمد ثابت خود را کم‌تر از مقدار اسمی‌اش به فروش برساند، گفته می‌شود فروش با تنزیل صورت گرفته است و اگر بالاتر از مقدار اسمی‌اش به فروش برساند، بیان می‌شود که اوراق با صرف به فروش رفته است.

 انواع اوراق قرضه با درآمد ثابت:

۱- اوراق قرضه دولتی:

دولت‌ها با هدف تأمین مالی برنامه‌ها، پرداخت لیست حقوق و به خصوص پرداخت صورت‌حساب‌ها اوراق با درآمد ثابت صادر می‌کنند. این نوع از اوراق در کشورهای باثباتی مثل آمریکا، جزو امن‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها شناخته می‌شود. اما در طرف دیگر در کشورهای در حال توسعه، ریسک بالاتری دارند.

۲- اوراق قرضه شهرداری:

این اوراق با هدف تأمین مالی عملیات‌ها یا پرداخت هزینه پروژه‌ها، توسط شهرها، کشورها و مناطق مختلف صادر می‌شوند. شهرداری‌ها معمولأ زمانی به صدور اوراق با درآمد ثابت اقدام می‌کنند که به پولی بیش‌تر از پول حاصل از جمع‌آوری مالیات‌ها احتیاج داشته باشند. و به جهت اجرای پروژه‌هایی مانند ساخت بیمارستان، مدرسه، نیروگاه، خیابان، دفاتر اداری، فرودگاه، پل و… این اوراق را منتشر می‌کنند و از مردم وام می‌گیرند.

۳- اوراق قرضه شرکتی:

این دسته از اوراق، به جهت توسعه کسب و کار و تأمین هزینه‌های مربوط به آن صادر می‌شود. اما ریسک بیش‌تر و البته سود و تنوع بیش‌تری به نسبت اوراق دولتی دارند.

اصطلاحات اوراق قرضه

در این قسمت شما را با اصطلاحاتی که در اوراق قرضه استفاده می‌شود، آشنا خواهیم کرد.

موعد سررسید: شرکت (ناشر) سود اوراق را بسته به نفع آن در فواصل زمانی از پیش تعیین شده (معمولاً سالانه یا شش‌ماهه) دریافت می‌کند و اصل آن در تاریخ سررسید بازپرداخت می‌شود و وام خاتمه می‌یابد.

فراخوانی: اوراق قرضه به صادرکننده اوراق حق فراخوانی یا بازخرید اوراق را پیش‌ ازتاریخ سررسید آن می‌دهد، اما تعهدی در این مورد وجود ندارد. فراخوانی اوراق قرضه، معمولاً زمانی انجام می‌شود که شرایط خاصی مانند کاهش نرخ بهره رخ می‌دهد و شرکت جهت حفظ سرمایه و پول خود، به انتشار و صدور اوراق جدید روی می‌آورد. در این حالت به اصل پول اوراق قرضه، بهره بیشتری اضافه می‌شود.

امکان فروش: امکان فروش به دارنده اوراق بهادار اجازه می‌دهد تا پیش‌ازتاریخ سررسید، اوراق قرضه را به مقدار معادل یا به ارزش اسمی خود اوراق بفروشد. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که نرخ بهره در حال افزایش می‌باشد و دارنده اوراق تصمیم می‌گیرد اوراق را بفروشد و پول خود را در محلی دیگر سرمایه‌گذاری کند. 

اوراق قرضه قابل تبدیل: اوراق قرضه قابل تبدیل، بدهی شرکتی با درآمد ثابت است که بازدهی سود را به همراه دارد، گاهی اوراق قرضه را می‌توان به تعداد از پیش تعیین شده سهام عادی تبدیل کرد. تبدیل اوراق بهادار به سهام می‌تواند در زمان‌های معینی از عمر اوراق بهادار انجام شود و معمولاً به صلاحدید دارنده اوراق بهادار است. ضریب تبدیل یک اوراق قرضه تعیین می‌کند که یک سرمایه گذار چه سهمی به‌ازای آن به دست می‌آورد. در صورت بالاتر بودن قیمت سهام از اوراق قرضه، شرکت‌ها می‌توانند اوراق را واگذار کنند.

اوراق قرضه تضمین‌شده: اگر اوراق قرضه منتشر شده توسط دارایی ضمانت شود، از آن به‌عنوان “اوراق قرضه تضمین شده” یاد می‌شود. نوع دارایی‌های تضمینی این اوراق می‌تواند به‌صورت دارایی، ماشین‌آلات یا به‌صورت سهام باشد. اوراق تضمین شده به این معنی است که در صورت عدم پرداخت ناشر از پرداخت اصل یا بهره اوراق، دارندگان اوراق قرضه حق انتخاب و ادعای داشتن هر یک از دارایی‌های پشتیبان آن اوراق را دارند.

 اوراق بهادار تضمین شده نسبت به اوراق بهادار بدون ضمانت ریسک کمتری دارند زیرا سرمایه‌گذاران در آنها حداقل تا حدی برای سرمایه‌گذاری خود در صورت عدم پیش‌پرداخت توسط ناشر اطمینان دارند.

انواع اوراق وثیقه شامل اوراق رهنی و گواهی اعتماد تجهیزات است. ممکن است توسط دارایی‌هایی مانند دارایی، تجهیزات یا جریان درآمد وثیقه دریافت شود.

اوراق قرضه تضمین نشده: این اوراق توسط وثیقه یا دارایی تضمین نمی‌شوند. تنها ضمانت برای این اوراق، اعتبار شرکت یا صادرکننده اوراق است. برای پرداخت اصل و بهره این اوراق ضمانتی وجود ندارد. اوراق قرضه دولتی به دلیل داشتن اعتبار کافی، جزء اوراق تضمین نشده هستند.

ویژگی های اوراق قرضه:

1. دارنده این اوراق بستانکار شرکت محسوب می گردد که حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را دارد و حقوق وی در سند قرارداد تعیین می گردد.
2. دارنده این اوراق حق هیچ نوع مالکیتی در شرکت را ندارد و سود سهمی که به سهامداران پرداخت می شود، به وی تعلق نمی گیرد.
3. این اوراق دارای سر رسید مشخص هستند که برخی از آنها در یک مقطع معین زمانی سررسید می شوند و برخی دیگر نیز به تدریج.
4. این اوراق معمولا دارای ارزش اسمی مشخصی هستند.
5. اگر ناشر این نوع از اوراق ورشکست شود، دارندگان اوراق حق تقدم نسبت به صاحبان سهام برای دریافت اصل و فرع سرمایه خود دارند.
6. بعضی از شرکت ها با هدف ایجاد جذابیت و انگیزه بیشتر در سرمایه گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه همراه با وثیقه می نمایند.
7. دارندگان این اوراق حق رای ندارند مگر در مواردی مانند انتشار اوراقی دیگر و یا ادغام شرکت با سایر شرکت ها.
8. اگر این اوراق عرضه خصوصی شوند، فقط ناشر و خریدار حق فروش دارند.

تفاوت اوراق قرضه با سهام

هم خرید اوراق قرضه هم خرید سهام، نوعی سرمایه گذاری است اما آنچنان که پیداست در اوراق قرضه نرخ ثابتی برای سود وجود دارد و در هر حال به این قرض، سودی تعلق می گیرد اما در سهام که این هم نوعی سرمایه گذاری است، سود ثابتی وجود ندارد و بستگی به شرکت و پیشرفت آن دارد و ریسک بیشتری خواهد داشت.

تفاوت دیگری که وجود دارد در این است که در سهام، فرد سهام دار خریدار سهام در واقع مالک بخشی از سهام شرکت است و در سود و زیان آن شریک می باشد اما در اوراق قرضه، فرد چون به شرکت قرض داده صرفا طلبکار شرکت به حساب می آید.

نکته ای که باید دوباره بر آن تاکید کرد این است که در اوراق قرضه به این دلیل که دارای نرخ سود ثابت است؛ توسط شورای نگهبان غیر شرعی اعلام شده است و در حال حاضر چنین اوراقی رسما وجود ندارد اما اوراق مشارکت جایگزین آن شده است با ماهیتی متفاوت.

شرایط انتشار اوراق قرضه

قبل از انتشار اوراق، ناشر موارد مقدماتی را در نظر می‌گیرد و تصمیم می‌گیرد چه نوع اوراق قرضه را منتشر کند و چگونه ساختار را منتشر کند.

جدول زمانی انتشار یک اوراق با توجه به پیچیدگی شرایط و ضوابط، طرفین و حوزه‌های قضایی آنها، اینکه آیا ناشر برای اولین‌بار یک اوراق را منتشر می‌کند و ناشر آن چه کسی است، می‌تواند از چند روز تا چند ماه متفاوت باشد. درحالی‌که جزئیات هر یک از اوراق قرضه متفاوت است، اکثر آنها از یک ساختار مشابه پیروی می‌کنند. 

شرکت‌های سهامی عام به دلیل توسعه فعالیت‌های تولیدی خود، تنها شرکت‌های منتشرکننده این اوراق هستند. از شرایط انتشار اوراق می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. از شروط لازم این است که انتشار اوراق قرضه باید در اساسنامه شرکت پیش‌بینی شده باشد. در صوتی که انتشار اوراق قرضه در اساسنامه شرکت پیش‌بینی‌نشده باشد، مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام می‌تواند بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره انتشار اوراق قرضه را تصویب و شرایط آن را تعیین کند.

2. مدت ۲ سال از تاریخ ثبت شرکت گذشته باشد.

3. کلیه سرمایه ثبت شده شرکت تأدیه شده باشد.

4. ترازنامه مربوط به ۲ سال گذشته شرکت به تصویب مجمع عمومی رسیده باشد.

شرایط مربوط به صدور و انتشار و فروش اوراق قرضه همراه با اطلاعیه انتشار باید به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام شود. مفاد تصمیم ثبت و اطلاعیه انتشار اوراق و خلاصه تصمیمات به هزینه شرکت در روزنامه رسمی آگهی شود.

طبق ماده ۶ قانون تجارت هر ورقه قرضه باید شامل مواردی زیر باشد:

1. نام شرکت
2. شماره و تاریخ ثبت شرکت
3. مرکز اصلی شرکت
4. مبلغ سرمایه شرکت
5. مدت شرکت
6. مبلغ اسمی و شماره ترتیب و تاریخ صدور ورقه قرضه
7.  تاریخ و شرایط بازپرداخت قرضه و نیز شرایط بازخرید ورقه قرضه (اگر قابل بازخرید باشد)
8. تضمیناتی که احتمالاً برای قرضه در نظر گرفته شده است
9. در صورت قابلیت تعویض اوراق قرضه با سهام، شرایط و ترتیباتی که باید برای تعویض رعایت شود ذکر نام اشخاص یا مؤسساتی است که تعهد تعویض اوراق قرضه را کرده‌اند.
10. در صورت قابلیت تبدیل ورقه قرضه به سهام شرکت مهلت و شرایط این تبدیل.