حسابداری دولتی چیست و چه اصولی دارد؟
12 اسفند 1400 1400-12-12 14:29حسابداری دولتی چیست و چه اصولی دارد؟
حسابداری دولتی بخشی جدایی ناپذیر سازمان‌ها در امور بودجه و روند اظهارنامه‌های مالیاتی است و هر شرکت به حداقل یک حسابدار دولتی برای این امور نیاز دارد. هدف اصلی از اجرای این فرآیندها، برنامه ریزی و تصمیم گیری در مورد کنترل بودجه است.
در این مقاله به بررسی و شرح مباحثی نظیر حسابداری دولتی چیست؟ معرفی رشته حسابداری دولتی، اصطلاحات حسابداری دولتی، اهداف و کاربرد حسابداری دولتی، اصول حسابداری دولتی، آموزش حسابداری دولتی، وظایف حسابدار دولتی، پرسش و پاسخ های مهم حسابداری دولتی و … می پردازیم.
انواع فعالیت‌های دولت
همان‌طور که گفتیم، حسابداری دولتی مربوط به حسابهای سازمان‌ها و موسسات دولتی است. به همین دلیل لازم است با انواع فعالیت‌هایی که دولت انجام می‌دهد، آشنا شویم تا بهتر بتوانیم حسابداری دولتی و کارهایی که تحت عنوان حسابداری انجام می‌شود را درک کنیم.
به طور کلی می‌توان فعالیت‌های دولت و سازمانهای آن را به دو دسته کلی تقسیم نمود:
- فعالیت‌های دولتی و غیر‌بازرگانی
هدف از این نوع فعالیت‌های دولت و سازمانهای تابعه، به دست آوردن سود نیست. بلکه ارائه خدماتی است که الزامات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دولت را ملزم به اجرایی کردن آنها کرده‌است. درواقع نحوه و نوع خدماتی که باید توسط دولت ارائه شود را قوانین و مقررات تعیین می‌کند که با توجه به منابع مالی تخصیص داده‌شده به این برنامه‌ها میزان و کیفیت آن متفاوت است. فعالیت‌ها و برنامه‌های دولتی رابطه مبادله‌ای با منابع تامین بودجه آنها ندارد و همین وجه تمایز آنها با فعالیت‌های بازرگانی دولت شده‌است. بودجه مورد نیاز برای انجام این فعالیت‌ها از محل مالیات و عوارض پرداختی شهروندان تامین می‌شود که چون ماهیت مبادله‌ای ندارد، شهروندان نمی‌توانند انتظار دریافت کالا یا خدمات مستقیم به ازای مالیات پرداخت شده داشته باشند.
- فعالیت‌های بازرگانی دولت
دولت می‌تواند طبق قوانین و مقررات تعیین‌شده، با انگیزه‌های مختلفی مانند تامینِ منابعِ مالیِ مورد نیاز برای اجرایی کردن وظایف و مسئولیت‌های خود در برخی فعالیت‌های بازرگانی مشارکت داشته‌باشد. در واقع اگر دولت منابع مالی و نیروی انسانی لازم را برای فعالیت‌های بازرگانی داشته‌باشد، می‌تواند این منابع را به منظور دستیابی به اهداف مد نظر در فعالیت‌های بازرگانی به‌کار گیرد.
با توجه به طبقه‌بندی فعالیت‌های دولت، انواع سازمانهای دولتی نیز به دو نوع سازمانهای مجری فعالیت‌های دولتی و فعالیت‌های بازرگانی تقسیم می‌شوند.
سازمانهای مجری فعالیت‌های دولتی غیرانتفاعی با هدف و انگیزه کسب درآمد تاسیس نشده‌اند. بلکه هدف اصلی اجرای برنامه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دولت است که در لیست وظایف دولت قرار گرفته‌اند. وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی در این نوع از سازمانهای دولتی قرار می‌گیرند.
نوع دیگر سازمانهای دولتی، به عنوان مجری فعالیت‌های بازرگانی در نظر گرفته می‌شوند که هدف اصلی آنها کسب درآمد است. در واقع این نوع از سازمان‌ها، علاوه‌بر اینکه هزینه تولید کالا و ارائه خدمات را از محل درآمد خود تامین می‌کنند؛ بخشی از درآمد خود را نیز به عنوان منبع تامین بودجه برای اجرای برنامه‌های دولت اختصاص می‌دهند. با توجه به اینکه شرکت‌های بازرگانی دولتی مشابه شرکت‌های بازرگانی خصوصی اداره می‌شوند، حسابداری آنها نیز بر اساس حسابداری بازرگانی شرکت‌های خصوصی انجام می شود.
لازم به یادآوری است هر شرکت بازرگانی که بیشتر از پنجاه درصد از سهام آن متعلق به شرکت‌های دولتی باشد، آن شرکت بازرگانی را شرکت دولتی تلقی می‌کنند.
حسابداری بازرگانی چیست؟
حسابداری بازرگانی نیز نوع دیگری از حسابداری است که در بخش‌هایی مانند فروشگاه‌ها و مؤسسات کوچک و بزرگ خریدوفروش انواع کالا (مواد خام اولیه یا محصولات تولیدشده) به شکل عمده‌فروشی یا خرده‌فروشی، از آن استفاده می‌شود.
از نرم‌افزارهای حسابداری بازرگانی در تمامی سازمانهای بازرگانی (بدون در نظر داشتن مالکیت خصوصی یا دولتی آنها) می‌توان بهره گرفت. برای ثبت، بایگانی و نظارت بر سیستم حسابداری بازرگانی از دو سیستم ثبت ادواری و دائمی استفاده می‌شود.
در سیستم ادواری، ثبت و بایگانی موجودی‌ها و قیمت آنها به شکل سالانه انجام می‌شود. از این رو، در ابتدا و پایان هر سال اطلاعات دقیقی از میزان انواع کالا و سرمایه کلی به دست می‌آید. در این میان، به سیستم دیگری نیاز است تا سرمایه و موجودی کالاها را در هر لحظه مشخص کند. سیستم ثبت دائمی که میزان کالاها و قیمت آنها به علاوه حساب بدهکار و بستانکار را به طور دقیق ثبت می‌کند، برای تحقق این هدف کاربردی است.
تفاوت حسابداری دولتی و بازرگانی در چیست؟
اکنون‌که می‌دانیم حسابداری بازرگانی و حسابداری دولتی چیست، مقایسه و درک تفاوت‌های میان آنها راحت‌تر خواهد بود. عمده تفاوت‌ها میان حسابداری دولتی و بازرگانی شامل موارد زیر هستند:
۱. صورت‌های مالی
یکی از اساسی‌ترین تفاوت‌ها، صورت‌های مالی است که به دلیل اهداف متفاوت، برای سازمانهای دولتی و بازرگانی یکسان نیستند. در حسابداری مؤسسات و سازمانهای دولتی، کسب سود به عنوان یک هدف در نظر گرفته نمی‌شود.
عمده فعالیت‌های سازمانهای دولتی در راستای منافع عموم مردم انجام می‌شوند و در حسابداری این سازمان‌ها، کنترل بودجه مصوب اساس کار به شمار می‌آید. بنابراین، برخلاف حسابداری بازرگانی که از صورت سود و زیاد استفاده می‌کند، در حسابداری دولتی صورت درآمد و هزینه یا صورت دریافت و پرداخت کاربرد دارد.
2. مالکیت
همان‌طور که در ابتدا بیان شد، سازمانهای دولتی جزء موسسات عمومی به شمار می‌آیند. بنابراین، هیچ شخص یا اشخاصی نمی‌توانند مالکیت یا سهام آن را خریدوفروش کنند. این امر برخلاف اغلب موسسات و سازمانهای بازرگانی است.
3. منبع مالی
پیش از این بیان شد که بودجه چیست و چه اهمیتی در حسابداری دولتی دارد. لازم به ذکر است که بودجه هر کشور عموما از طریق مالیات تامین می‌شود. این در حالی است که منبع مالی مؤسسات بازرگانی خصوصی، سرمایه‌ای است که از طریق فروش کالا یا خدمات وارد می‌شود.
4. لزوم رعایت کنترل بودجه
یکی از اساسی‌ترین اهداف حسابداری دولتی، کنترل بودجه است که از طریق ثبت و نگهداری حساب درآمد و هزینه‌ها و مقایسه صورت‌های مالی دریافت و پرداخت میسر می‌شود.
در نتیجه، ارقام به دست آمده از گزارش‌ها باید با ارقام پیش‌بینی‌شده در بودجه‌بندی سالانه مطابقت داشته باشند؛ اما سیاست‌های هر موسسه بازرگانی بر پایه سودآوری است و کنترل بودجه در اینجا اهمیت خود را از دست می‌دهد.
5. تفاوت در مبنای حسابداری
یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین مباحث در انواع حسابداری، زمان شناسایی و ثبت صورت دریافت و پرداخت است. بر همین اساس، مبنای سیستم‌های حسابداری می‌تواند متفاوت باشد. در حسابداری بازرگانی براساس اصل تطابق هزینه‌ها و درآمدهای هر دوره، سیستم حسابداری تنها بر مبنای تعهدی کامل طراحی می‌شود.
این در حالی است که مبنای حسابداری دولتی ممکن است نقدی کامل، مبنای نقدی تعدیل‌شده، مبنای تعهدی کامل، مبنای نیمه تعهدی یا مبنای تعهدی تعدیل شده باشد. نرم‌افزارهای حسابداری نیز براساس مبنای سیستم متفاوت هستند. برای نمونه، نرم‌افزار حسابداری تعهدی یکی از رایج‌ترین انواع نرم‌افزار حسابداری دولتی است که توسط ارائه‌دهندگان در اختیار سازمان‌ها و مؤسسات قرار می‌گیرد.
6. لزوم نگهداری حساب مستقل
حساب مستقل در واقع به وجوه نقد یا دارایی‌هایی گفته می‌شود که براساس قوانین برای اجرا یا پیش‌برد هر پروژه یا برنامه تخصیص پیدا می‌کند. در حسابداری دولتی هر کدام از منابع مالی به عنوان یک حساب مستقل در نظر گرفته می‌شود. این امر برای حسابداری بازرگانی صادق نیست.
7. تفاوت در نحوه ثبت دارایی‌های ثابت
شاید برای برخی سؤال شود که روش ثبت دارایی‌های سرمایه‌ای در حسابداری دولتی چیست. آیا این روش در حسابداری بازرگانی نیز اجرا می‌شود؟ لازم به ذکر است که در حسابداری، دارایی‌های ثابتی مانند ماشین‌آلات و تجهیزات خریداری شده از همان زمان خرید مستقیما به عنوان هزینه ثبت می‌شوند.
این در حالی است که در حسابداری بازرگانی شاهد ثبت این دارایی‌ها به عنوان بهای تمام شده هستیم. این دارایی‌ها به مرور زمان و طبق عمر مفید آنها، به حساب هزینه منتقل می‌شوند.
مبنای حسابداری دولتی
در حسابداری، زمانی که درآمد و هزینه‌ها را شناسایی و در دفاتر مالی و حسابداری ثبت می‌کنند را با عنوان مبنای حسابداری بیان می‌کنند. در این بخش انواع مبنای حسابداری دولتی را توضیح می‌دهیم.
- مبنای نقدی کامل
در مبنای نقدی کامل، درآمد زمانی شناسایی و ثبت می‌شود که وصول شده‌باشد و هزینه نیز تنها زمان پرداخت شناسایی و ثبت می‌شود. بنابراین در حسابداری نقدی کامل، حسابهای دریافتنی و پیش‌دریافت و حسابهای پرداختنی و پیش‌پرداخت وجود ندارد. مزیتی که این مبنا دارد، آسان بودن زمان شناسایی درآمدها و هزینه‌ها است. ولی در کنار این مزیت باعث می‌شود که سود و زیان محاسبه شده دوره، واقعی نباشد. زیرا ممکن است در دوره مد نظر بخشی از درآمدهای دوره قبل و یا دوره آتی نیز وصول شود که به هنگام محاسبه سود و زیان آنها نیز در نظر گرفته می‌شوند.
- مبنای تعهدی کامل
در این مبنا درآمد زمانی ثبت می‌شود که به طور قطعی تشخیص داده شود و زمان وصول وجه برای شناسایی زمان تحصیل درآمد مد نظر نخواهد‌بود. هزینه نیز زمان تحویل کالا و یا ارائه خدمت برای شرکت، معادل بهای تمام شده کالا یا خدمت ارائه شده، شناسایی می‌شود. بنابراین در این مبنا، سود و زیان محاسبه شده، مقدار واقعی دوره مالی مد نظر است و حسابهای دریافتنی و پرداختنی، پیش‌پرداخت و پیش‌دریافت وجود دارد.
- مبنای نیمه تعهدی
در این مبنا درآمد مانند مبنای نقدی کامل، زمان وصول شناسایی و ثبت می‌شود؛ درحالیکه هزینه مانند مبنای تعهدی کامل در زمان وقوع شناسایی می‌شود. بنابراین در مبنای نیمه تعهدی، تنها حسابهای پرداختنی و پیش‌پرداخت وجود دارد. می‌توان گفت مبنای نیمه تعهدی بر اساس مفهوم محافظه‌کاری در حسابداری تعریف شده‌است.
- مبنای نقدی تعدیل شده
در این مبنا درآمد زمان حصول شناسایی و ثبت می‌شود؛ درحالیکه هزینه در صورت داشتن دو شرط زیر شناسایی می‌شود:
شرط لازم: ایجاد تعهد بدین معنی که کالا و یا خدمات دریافت شده‌است
شرط کافی: پرداخت وجه قطعی است
به‌عنوان توضیح بیشتر می‌توان چنین گفت که اگر تعهدی انجام شده ولی پرداخت وجه برای آن صورت نگرفته‌است، نمی‌توان ثبت آن را در دفاتر مالی انجام داد. در مقابل اگر پرداخت وجه صورت گرفته ولی تعهدی انجام نشده‌باشد، می‌بایست تحت عنوان پیش‌پرداخت ثبت شود. بنابراین در مبنای نقدی تعدیل‌شده، حساب‌دریافتنی، حساب‌پرداختنی و پیش‌دریافت وجود ندارد.
- مبنای تعهدی تعدیل‌شده
در این مبنا هزینه‌ها را در زمان ایجاد شناسایی و ثبت می‌کنند. درحالیکه درآمدها را براساس ماهیت به دو نوع تقسیم کرده‌اند:
الف.درآمدهای قابل اندازه‌گیری و در دسترس که در بازه زمانی کوتاه مدت (حداکثر 60 روز) وصول خواهند‌شد.
این درآمدها براساس مبنای تعهدی ثبت می‌شوند.
ب.درآمدهایی که ویژگی بالا را نداشته و تشخیص آنها دشوارتر است. درواقع وصول این درآمدها پس از تشخیص و در طول دوره مالی یا مدتی بعد از دوره مالی امکان‌پذیر نخواهد‌بود.
این نوع از درآمدها را براساس مبنای نقدی شناسایی می‌کنند.
یادآوری: در سازمانهای دولتی، درآمدها براساس مبنای نقدی کامل شناسایی و ثبت می‌شوند. درحالیکه هزینه‌های این سازمان‌ها می‌بایست مطابق با مبنای نقدی تعدیل‌شده شناسایی و ثبت شوند.
انواع تنخواه گردان در حسابداری دولتی
تنخواه گردان نیز در حسابداری دولتی به انواع مختلفی تقسیم می شود که شامل موارد زیر است:
- تنخواه گردان خزانه: اعتباری که نزد بانک مرکزی قرار دارد و در حساب درآمد عمومی قرار دارد که به واسطه قانون امکان استفاده از مقدار معینی از آن در سال مالی برای رفع نیازهای خزانه وزارت اقتصادی وجود دارد.
- تنخواه گردان استان: تنخواه گردان استان وجهی است که خزانه از محل اعتبار تصویب شده برای ایجاد تسهیلات لازم در پرداخت هزینه های جاری و عمرانی در اختیار نماینده خزانه استان ها قرار می گیرد.
- تنخواه گردان حسابداری: مبلغی که خزانه و نمایندگی خزانه استان در اختیار ذی حساب قرار می دهد تنخواه گردان حسابداری است.
- تنخواه گردان پرداخت: این تنخواه گردان پرداخت میزان مبلغی از محل تنخواه گردان حسابداری است که از طرف ذی حساب و با گرفتن تایید از وزیر یا رییس دستگاه در اختیار ماموران مجاز قرار می گیرد.
مشاغل مشهور در حسابداری دولتی
حسابداری دولتی به عنوان یکی از انواع حسابداری مشاغل مرتبطی را نیز با خود به همراه دارد. این مشاغل شامل موارد زیر هستند:
- حسابرس IRS
- حسابدار دولت
- نماینده خزانه داری
- حسابداری رسمی معتبر
- مدیر مالی
آیا حسابداری دولتی آینده شغلی دارد؟
با توجه به تقاضای بالا در مورد شغل حسابداری دولتی، متقاضیان این فرصت شغلی می‌توانند حتی انتظار رشد شغلی و افزایش دستمزد را نیز داشته باشند.
تفاوت حسابداری مالی با حسابداری دولتی چیست؟
در حسابداری دولتی باید علاوه بر داشتن مهارت در حسابداری تکمیلی مالی باید بتواند امور مربوط به تشخصی حسابها، تنظیم اسناد مالی، بودجه، عملیات حسابداری سپرده ها، بانک و تهیه صورت مقادیر، تنظیم حساب درآمد هزینه اختصاصی، بستن حسابها و تنظیم حساب های نهایی، تهیه انواع صورت های مالی مهم در موسسات دولتی، انجام عملیات مالی طرح های عمرانی، ادارات دولتی شهرستان ها، شهرداری ها و تهیه لایحه تفریق بودجه را انجام دهد.
تفاوت حسابداری خصوصی و حسابداری دولتی چیست؟
آنچه که در بخش دولتی و غیردولتی متفاوت است، نحوه عمل حسابداری در موسسات دولتی و بخش غیردولتی است. البته که در موسسات دولتی (دستگاه اجرایی) و غیردولتی نفس و ماهیت حسابداری مغایرتی با هم ندارد بلکه به لحاظ استفاده از مبانی مختلف (نقدی و نقدی تعدیل شده در برابر تعهدی) اختلافی در زمان و نحوه شناسایی برخی عناصر صورت‌های مالی ایجاد می‌شود.
